Platt: Dor is een Barg Latien in de Spraak binn

Wokeen opsternaatsch is, de is so’n lütten Dickkopp, de will afsluut mit’n Kopp dörch de Wand. Blots schaad, datt dat jo gor keen echtes plattdüütsches Woort is: Dor hebbt nämli all de Römer ehre Finger mit in’t Speel hatt. „Opsternaatsch“ kümmt vun dat latiensche Woort „obstinatus“, wat so veel bedüüt as „hartnäckig“ oder „aufsässig“. Vun düsse latienschen Lehnwöör gifft dat een ganzen Barg in uns Spraak. Dink mol an dat Woort „Poort“ – de hochdüütsche „Pforte“ nöömt de Römer „porta“. Oder den „Placken“ – de hochdüütsche „Flecken“ is in de latiensche Spraak „plaga“. Ook uns Muus is all as latiensche „mus“ dörch den röömschen „cella“ (Keller) loopen – un de Katt (latiensch: „catus“) glieks achterran. Markst Müüs? De Römer un de Germanen, de hebbt sik jo ümmer böös in de Hoor hatt. Wokeen kennt nich de Geschicht vun „Asterix un Obelix“ – as de Römer na Gallien trocken sünd. Bit an de Mosel, an den Rhein un an de Donau sünd se kaamen. Dor hett dat denn richtig Striet geeven: „De sünd doch mall, de Römers“, meent Asterix opsternaatsch . . . Dor is dat Woort wedder. Mit de Römers is aver nich blots de Krieg to de Germanen kaamen, sünnern ook een Barg Kultur – un veele niege Wöör. Un ümgekehrt natürli ook. De Germanen weern jo ook nich döösig. De hebbt sik vun de mallen Römer sowieso blots de Wöör rutklamüüstert, de se bruuken kunnen. Dat nöömt sik in de Spraakenweetenschap „De eerste latiensche Welle“ un mutt so üm un bi üm 50 v. Chr. bit 500 n. Chr. west ween. Mit den Krieg füng alln’s an: Op den „campus“ sünd se opeenanner losgahn – op Hochdüütsch is dat een Feld, op Plattdüütsch de „Kamp“. Un denn sünd de Germanen de latienschen „pila“ üm de Ohrn flaagen –pattdüütsch heet de „Piele“ un hochdüütsch sünd dat „Pfeile“. Aver ook in Huus un Hoff finndt sik miteens veele latiensche Wöör wedder: To’n Bispill hebbt de Römer de „tegula“ mitbröcht – die „Ziegel“. De olen Germanen weern dor noch gor nich sowiet – de hebbt ehre Hüüser ümmer noch ut Holt un Lehm buut. De Plattdüütschen, de buut sik ehre Muurn hüütodaags mit „Tegel“ . . . un wat glöövst wull, woans Muur herkümmt? Richtig, vun dat latiensche Woort „murus“. In’t Huus hebbt de Römer sik dat in een „camera“ kommodig maakt: Dat is de plattdüütsche „Kamer“. Wenn se de Navers besöken wulln, sünd se dörch de „porta“ gahn – dörch de „Poort“. Dat Latiensche hett sik aver nich blots rund üm’t Huus rüm breed maakt, nee, dat is ook mit de Kooplüüd ümmer wieder dörch de germaanschen Lannen wannert. Op de „strata“ („Straat“) sünd de Höker ünnerwegens west. Natürli weer de Straat mit „plastrum“, mit „Plaaster“ utleggt. Dor kunn man besünners good mit den „carrus“, den Karren op fohrn. Op den Karren hebbt de Kooplüüd den „saccus“ („Sack“) mit Koorn un „satum“ („Saat“) transporteert. In een „cista“ (een Kist) weern „planta“ binn, nämli Plaanten. Un natürli hebbt se ook „vinum“ („Wien“) verköfft – dat is doch kloor. Den hebbt se vörher eerst mol probeert. Ob de nich mall („mallus“) weer. Blangenbi - probeern kümmt vun dat latiensche Woort „probare“. Ünnerwegens müssen de Höker „toloneum“, den „Toll“ betahlen. Un se müssen spekuleern (vun dat latiensche Woort „speculare“), ob dor nich jichtenswo Röver in’t Gebüsch op de Luur leegen. Mit de Kooplüüd hebbt sik de latiensche Lehnwöör op dree Routen verdeelt: Vun Oberitalien över de Alpen na Regensborg, vun de Provence bit na de Mosel un an den Rhein un optletzt vun de Loire över de Maas bit na Köln un Trier. Över fiefhunnert Wöör sünd so mol kort vun de Römer to de Germanen wesselt. Un denn spöölt ook all de tweete latiensche Well een Masse niege Wöör över de ole Germanen wech. Dat weer so üm 500 bit 800 n. Chr. Nu weern de Mischonaare vun de Franken un Angelsassen ünnerwegens un wulln de heidnischen Germanen dat Christendoom bipuuln. Dat weer gor nich so eenfach – denn de eenen hebbt jo blots latiensch schreeven un spraaken, un de annern kennen blots ehr Althochdüütsch. Un dor geev dat för bestimmte christliche Begriffe noch gor keen eegen Woort för – de harrn jo noch ehre eegen Götter. Also müssen se eerst mol wedder ran un liern. To’n Bispill dat Woort predigen. Dat kümmt vun dat latiensche Woort „praedicare“ her – de „nunna“ is de „Nonne“ un „monachus“ is de „Mönch“. De hett in een „cella“ (een Zell) in’t „claustrum“ (in’t Kloster) huukt un af un an seeker ook mol een Sluck „vinum“ („Wien“) to sik nohmen. Mit de doren Mönche keem ook dat Schrieven (lat. „scribere“) un allns, wat dorto höört, to de willen Germanen. De weern bit dorhen ehrer för’t Snacken tostännig. Dat Schrieven weer nich so ehr Metier. Nu höörten se, datt se dor in’t Kloster sogor een Breef (lat. „breve“) vun den Papst (lat. „papa“) för ehrn Paster (lat. „pastor“) afschrieven müssen. So hebbt sik denn all to’n tweeten Mol ümmer mehr latiensche Wöör in de germaansche Spraak insliekert. Dütmol ut dat Rebeet Kark un Christendom. De Germanen harrn dormit ook schients gor keene Probleme. De hebbt de nogelniegen Wöör ut de so nöömte „Geverspraak“ eenfach in ehre egen Spraak mit inbuut oder se ook so’n beten na ehrn Smack ümbuut. Dor sünd mankmol niege vigeliensche (ook so’n Bispill: dat latiensche Woort „vigilare“ bedüüt „wachsam“ – un wokeen oppassen deit, de kriggt ook vigeliensche Saaken hin . . .)Wöör bi rutsuert – aver deelwies hebbt se ook eenfach de latienschen Begriffe bibeholln. Dor kann een wunnerbor spekuleern (kannst di an fief Finger aftellen, wo dat herkümmt . . . „speculare“: sehen, schauen, wundern), wat sik dor in de Tiet so allns afspeelt hett. Vunwegen Kreeg, Freeden, welke Völker wohen wannert sünd, wat de Lüüd anno dunnemol eten un drunken hebbt, womit se buut hebbt un woran se glöövt hebbt. Dat is sotoseggen een Speegel (dor steekt ook wedder Latien binn: „speculum“) vun de jeweilige Tiet. Na de tweete latiensche Well hebbt de Germanen denn eerst Mol länger Roh – jedenfalls wat de latiensche Ünnerspölen angeiht. Un twaars een lange, lange Tiet. Een beten mehr as sösshunnert Johr. Denn üm 1450 rüm, dor swappt de drütte latiensche Well över se röver. De Humanismus maakt sik breed – un de latiensche Spraak erleevt een niegen Höhepunkt. Üm 1500 sünd negentig Perzent vun all de Böker latiensch schreeven. Dat warrd de Spraak vun de Weetenschap, vun de Verwalten un de School. Un dor kaamt denn ook de niegen Wöör her, de sik bi uns hüüttodaags as Fremdwöör breed maakt hebbt: kopieren (lat. „copiare“), Testament (lat. „testamentum“, Professor (lat. „professor“), Advokat (lat. „advocatus“), Doktor (lat. „doctor“). Jüst so geiht dat ook op Plattdüütsch op’t Best mit de Fremdwöör: kopeern, Testament, Perfesser, Afkaat, Dokter. Na düsse drütte latiensche Well is denn aver Sluss. Denn hebbt sik de verscheeden Spraaken nuch vermengeleert – denn kümmt Martin Luther un bögelt dat, wat bi’t Vermengeleern rutkaamen is, noch mol een beten glatt. Un twaars so, datt dat nu ook endli de lütten Lüüd verstahn künnt. Wat dorbi rutsuert is? Na, dat is op Hochdüütsch: echt „krass“ – un wenn du nu meenst, ik heff mi düt Woort bi miene Kinner afkeeken, denn büst du op’n Holtwech: „Krass“ is ook een latiensches Lehnwoort. Aver eerst ut dat 18. Johrhunnert. Un twaars vun „crassus“, wat so veel bedüüt as „fett” oder “dick”. Wi Plattdüütschen würrn villicht seggen: „Rein to dull“. Jo, dat is echt rein to dull, wat dor för Latien in uns Platt steeken deit.

Bi de plattdüütsche Spraak hebbt all de Römer ehre Finger in't Speel hatt - Platt: Dor is een Barg Latien in de Spraak binn